SARAGUROPAK KAPAK RAYMI
Saraguru ayllu llaktaka Loja markapimi sakirin, Kullasuyupimi kan. Saraguru ayllukunaka mitmakunami kanchik. Peru Bolivia
kucha manyakunamantami shamushkanchik, inka wiñari pachakunapi. Inka
pachapi saragurukunaka shuk sumak ayllu chapak shina kashkanchik.
Chaymantami saragurukuna Chinchaysuyuman
shamushpaka tukuy hatun yuyaykunata
apamushkakunami. Chay Peru
Boliviamanta paykunapak pakarinakunata
unanchakunatapish, apamushkarka. Ñawpa
tayta willkakunawan shuk mawmapi
muchashka yaku kuchamanta ashalla yakuta
aparishpa puriy kallarirkakuna Saraguru Loja markapi chayankakaman. Kaymanta
saragurukunaka Intipak churimi kanchik; shinakashpaka inka raymi yuyaykunata apamushpa mushuk
llaktapi kawsachishpa shamushkanchik. Chaymantami kapak raymita kamay killapi ruranchik.
KAPAK RAYMI
Kapak raymika chusku raymikunamanta Tawantinsuyupak
shuktak raymimi kan. Tukuy suyukunami
rurak kashkakuna rikchan. Chayraykumi kunan pachakunapi kichwa runakunaka rurashpa shamunchik. Shinapish mana tukuy ayllukuna tukuy
markakunapi kay raymikunaka pakta paktachu kan. Imbayakuna, Cayambi, Kito –Kara
runakuna, Imbabura Pichincha llaktakunapika
Intiraymi pachapimi may hatun raymita
rurankuna. Ranti shuktak markakunapi,
shina:Tungurawa, Bolivar, Chimborazo, Cañar
markakunapika pawkar raymimi- carnavalwan chimpapurachishpa ancha sumak
sinchi raymitami rurankuna. Chayrayku kay markakunapika yaku
pukllayka sinchimi kan; shinallatak kay
llaktakunaka sumak challayta
(ritual) carnaval pukllayman, tukuy shuk
mikunakunamanpish charin. Shinashpaka Saraguru Loja
markallapita kapak raymika may sumak raymi rurarin. Tukuy mama llakta
Ecuadormanta saragurunallami kay
kapak raymita kunankaman ñukanchik inka kawsayta katishpa rurashpa shamunchik.
Kay raymika Saragurupi ancha hatunmi kan. Ñitik
llaki pachapi “navidad niño dios wachariy” nishpa kushipatakuna churarkakuna.
Shinapish kay shutiwan Saraguru ayllukunaka
sumak
ñawpa iñikunawan kawsashpa shamunchik. Kapak raymika ñukanchik tayta inti puriy sayata
yuyarinkapakmi kan. Kamay killapi 21 puncha intikinkrayllipyak – solsticio- nishka. Ñukanchik runa kashpaka mana
allpapi sapallami kawsanchik, tukuylla
ñukanchikka hatun willka ritiymanta (energía sagrada) patmakunami kanchik.
Chaymantami shamunchik, chay ritiywan
kawsanchik. Chayrayku ñawpa
taytakunaka punchantan armoniata charinkapak raymikunata
challaykunatapish rurak karkakuna. Kamay tamyay
intikinkrayllipyak punchapi yupaychankapak, tukuy muyu tarpushka wiñashkamanta Wirakuchata,
Tayta Intitapish yupaychanchik. Shinashpaka
Intipak pascuami kan, chaymanka kuri inti unanchawan rurarin. Kanchapi tushuykuna tiyarka, chaymantaka tukuy Tawantinsuyu llaktakunapipish tiyarka. Chay
pachapi ashtawan shuktak ruraykunami tiyarka, shina: warachikuy, inkapak wamprakuna akllay (designacion de caballeros
del inka); kaykunaka sinchi,
yuyayuk mana manchak wamprakunami kana
karka. Tinkuy pallka yakupi hampik
aknakuna (ceremonias) yurak sara kutawan rurak karka, chay kipa uchupata
yakupi shitashpa kachankuna unkuykuna
richun. Shinallatak pukara
challaytapish hanan hurin suyukunami rurak
karka. Kay challaykunata tukuchishpa arawikuna
tushuykunami tiyarka shinallatak
tukuy Tawantinsuyu llaktakunapipish[1]. Ñawpa taytakunaka tukuy imatak
hanan pachapi rurarin chayllatami
allpa mamapish kawsay pachapi
rurarin nishpa tukuy hawa pachamanta rikushpa rurak kashkakuna. Chaymanta
ñukanchik kapak raymika may sumak yuyay kawsaytami rikuchin. . Tarpuk pachapika chakra hallmay yanantin pachami kan.
Sarun pachakunapika quinto gobernador nishka markak taytata mashkak karka. Kunan kay XXI hunupika
pipish munashpaka mañashpami rurankuna. Markak tayta ruraykunaka may
sinchimi kan; paykuna guiadorkunata, takikkunata,
mashkana charin. Kay raymipika achka iñikuna
ñawpa yachaykunami tiyan.
[1] Kay challay yuyaykunata achikyachinkapak,
rikuy Bacacela Gualán Sisa Pacari, “La cultura espiritual, una resistencia de
los Saraguros en la actualidad”, pp, 94- 100.
Imatak unanchakuna
kapak raymipi tiyan
Kay raymipika achka unachakunatami charinchik. Kapak
raymiman shuk pukllaykunatami charinchik. Chay pukllaykunapi “juguete” nishkapika tukuy
saragurukunapak kawsaytami
rikuchin. imashina shamushkanchik, maymantatak
shamushkanchik, piwantak kawsashkanchik, ima yuyayta charishkanchik. Tukuy ñukanchik pamawayrikuy (cosmovisión) nishkatami
rikuchin. Chaypika ñukanchik
tantanakuyta, organización social nishkata rikuchin. Imashinata
sumak kawsayta charishpa
ñawpa tayta mamakunaka kawsashka. Imashinata pakta pakta kankapak rurana kashka, ama
shukkunalla chayuk tukushpa wichayachun. Raymikunaka charishkakunata ayllu llaktaman kutin
rakinakuymi redistribución) kan, ama
charikkuna wakchakunamanta
chikanyachun.
Kay yuyaykunatami kapak raymipi pukllaykunapi rikunchik. Shina: wawa
apunchik; kayka ñukanchikpa tayta inti unanchami kan. Chay kipa markaktaytakunaka
markakmamakunaka ñukanchikpak tayta inka
mama kuyami kan. Kay inka pushakka ishkay sami
churanakunatami charirka; shukka maywa wamintsi (botón rosa) yakulla
(manto, túnica), shukka yurak yakullami
karka. Kay yurak tullpuyka ancha hatun
aknakunaman tayta inka churarik
karka. Kay layata markaktayta
churanakunapi rikuchin. Shuk mana hatun
punchapika maywa sañi pintuku (pañuelo) sumak yana punchu hawapimi churachin.
Shinallatak yurak pintukutapish
churachinkuna; kay yurak tullpuyka hatun punchapakmi kan; shinami 25 kamay kapak raymi punchapimi, yurak
pintukuta churachinkuna.
Chay kipapi pukllaykunapi charinchik: sarawikuna, chusku kari warmi sarawi, ajakuna, wikikuna, ukumari, ukumarita kamak,
puma, pumata kamak, uturunku, uturunkuta kamak;kurikinkakuna, gigantekuna.
Kay pukllay wawakunata octubre
killmanta tayta takik “maestrio” nishka
yachachishpa kallarin. Pukllay wawakunamanta rimashpa kallarini. Sarawikunaka chusku warmi wawa, chusku kari
wawakunami kan. Kari sarawikunaka achka tushuyukuntami ruran, shina: tushuy
arawi hayllikunawan (versos) Wirakucha, primita lojana, navidad.
Tushuykunalla kan: wakra kamak (vaquera) Shuarkuna, gigantepak tushuy,
inocente, kushipata tushuy, ushku tushuy. Kay
tushuykunaka hayllikunapish inka
pachakunapi kapak raymi killapi
pachamamaman hayllikuna arawikunapish karka, shinallatak shuktak hayllikunaka
tayta Intiman karka.
Warmi sarawikunapa tushuykunaka takikunapish kan: apunchik wawa diosman, “sumak Jesuslla”, michikkunaman “Venid pastorcillo”, “en
Belén”, shuktakunapish. Kay takikunaka
haylli arawikuna tayta Intiman, pachamamaman karka. Chay chusku
warmi sarawikunaka kay tushuykunata ruran: dengoza, Michilaila,
chuchi tushuy, shukkunapish.
Apunchik wawata apankapak shukta
takikunatami ruran, shina: wawaku ña shamun, sumak Jesuslla, shuk
doncella makipi, wayta sisakuna, kimsa hatun pushak (monarcas). Kari sarawikunaka
chunka tushuytami charin; warmi sarawikunaka 12 tushuytami charin. Chaymanta tayta takikka 36 tushuykunatami yachachin[1].
Kari warmi sarawikuna
tantarishpa tushunkuna: la trensa,
Chilena; sarawikuna hajakunawan wikikunawan tantarishpa “warmi kuyana, machakuy” tushuytami
rurankuna. Ruku pukllaykunapish (juguetes mayores) tushuykunatami ruran; wikikunaka kaykunatami ruran: ishkay parejapi tushuy “sucu mayor” nishka;
verdillo; chusku parejapi tushuy “ siki tullu”. Kaykunaka, Tawantinsuyu pamawayrikuy-cosmovisión ishkaypi, chuskupi rakirishkata rikuchin. Warmi sarawikunaka vírgenes
del sol, Intipak ñustakunami kan. Chayrayku paykunapak churarinakunaka
sumak uma warakashka tullpuy
sisakunawan, sumak talpakuna
wallkakunawanpish kan. Ashtawanka 4 sarawi warmi 4 sarawi kari
Tawantinsuyumanta tiksikunata rikuchin,
shina 4 suyukuna shukllapi tantarishka, shinallatak pachamamapika tukuy kari/warmimi
kan yuyayta riksichin.
Pukllaykunawan katishpa gigantekunaka ñawpapi imashinata runakuna
karka yuyaytami rikuchin. Kallari pachapika Wirakucha Pachayachachik amsa pachamamata mana intiwan killawanpish wallparka. Chay pachamamapi may haatun runakunata wiñachirka; hat yayarukuta rikushpa mana allí kakpi
Wirakucha Pachayachik achka tamyawan wañuchirka, kutin shuk mushuk runakunata
rurarka. (Mitos kichwas andinos). Shinashpaka kay haatun runaka ñukanchik
sapita yuyachin. Shinallatak ushkukunaka
ñawpa pachapi kurikinkakunami karka;
kay sacha wiwakunaka
Saragurukunapak unanchami kan. Kay
wiwaka yurak kasku, yana rikra,
yurak chanka, wamintsi chakitami charin. Kay shina Saragurukunaka churarinakunatami charinchik.
Pumamanta rimashpaka, Tawantinsuyupi kayka muchashka wiwami, Saragurukunata
pushashpami, rikuriashpapish shamurka. Tukuy
wiwakunaka kapak raymipi rikurishkakunaka imashinata ñawpa pachapi runakunaka
sumak aylluyarishpa wawki shina kawsak kashkata
rikuchin. Shinallatak uchilla shuar “jívaro” sarawikunaka, Palta runakuna ñawpa
pachapi shuarkunawan aylluyarishpa
Kuxibambapi, Tambo Blanco chakipi kawsak kashkakuna.
Sarawi ñustakunaka ñawpa pachapika Pachamamaman, Tayta Intiman, Inka pushakman, Tayta Wirakuchaman hayllikunata, arawikunata
takik karkakuna. Shinami Cristobal de Molina paypa Fábulas y ritos de los Incaspi,
willan;
takika shuk arawi shina achka yuyaykunatami takinkapak karka, paymi shutichin:
Chapaywanllu, Yawira, Wari, Qoyu, shuktak arawikunapish Cusco raymipi takik
karka. Shinallatak Santa Cruz Pachakutik
Yamki Sallkamaywa, Sh’uchi Qhápaj jatunkolla kuraka Inka Wirakuchaman takirka,
nin. (Jesús Lara: 1978: 51).
Tijsi Wiraquchaman jaylli shinami nin:
Tijsi Wirakucha, //Qaylla Wirakucha, // T’ukapu ajnupuyuj.//
Wirakucha,// Kamaj, churaj,// Qhari kachun,// warmi kachun// nispa
ruraj”.(Cristobal de Molina)
Shuk Tarpuk jaylli nin: “ ¡Inti kori paran,// Killa qolqe
paran! // ¡Inkaypaj mat’inpaj. Inkaypaj sunqonpaj!
Sisa Pacari Bacacela Gualán
Saraguro, aya marka killa, 21 puncha, 2016.
[1] Para mayor información remito a: Medina Macas, Sisa. El sentido
cultural y simbólico de la fiesta de la navidad de los Saraguros, provincia de
Loja, en Raymikunapi ñukanchik sumak
kawsayta riksichishunchik, Tomo 5. DINEIB, Serie Ñukanchik
yachaykunamanta, Ambato, 2011. p, 29-
30.
